Την Πασχαλία Τραυλού την παρακολουθώ από το πρώτο της βιβλίο! Όταν πήρα στα χέρια μου το νέο της δημιούργημα, «Σαντέ και λικέρ Τριαντάφυλλο» ένιωσα πως έκαιγε στα χέρια μου και το τελείωσα σε δυο μέρες. Η ζωή της πρωταγωνίστριάς της, της Ζαχαρώς, δε μου επέτρεψε να την παραπετάξω αναβάλλοντας την ανάγνωση του έργου. Αυτός είναι ο λόγος που αναζήτησα άμεσα την Πασχαλία Τραυλού για να μου ανοίξει την καρδιά της για το νέο της βιβλίο. Η συζήτηση που ακολούθησε ήταν άκρως διαφωτιστική και πιστεύω δελεαστική για κάθε υποψήφιο αναγνώστη.
Πασχαλία Τραυλού, ευχαριστώ που μου παραχωρείς συνέντευξη για το Bookia. Κεντρικό πρόσωπο του έργου σου η Ζαχαρώ, η Τρελοζαχαρώ, η Ζαχαρώ με τα κόκκινα. Ποια ήταν η αφορμή για να γραφτεί αυτό το βιβλίο;
Όπως αναφέρω στον πρόλογό μου το έργο προέκυψε από μια ανάμνηση. Από την αυθεντική, αφτιασίδωτη αφήγηση μιας απλής, υπερήλικης γυναίκας κατά την παιδική μου ηλικία, τότε που ακόμη στην ελληνική επαρχία οι γυναίκες τα απόβραδα έβγαιναν στα πεζούλια των σπιτιών τους για να κεντήσουν, να πλέξουν και να εκτονωθούν κουτσομπολεύοντας. Από εκείνη τη γερόντισσα άκουσα την ιστορία της Ζαχαρώς δίχως αυτό να σημαίνει ότι το έργο είναι μια φωτογραφία της πραγματικότητας. Η ιστορία προέκυψε από μια συρραφή πραγματικών γεγονότων με διανθίσεις φαντασίας, με κύριο στόχο να αναδειχτεί η διαχρονικότητα των φαινομένων της ενδοοικογενειακής βίας και των ολέθριων προκαταλήψεων και περιορισμών σε βάρος των γυναικών. Συγκινήθηκα μάλιστα ιδιαίτερα όταν διαδόθηκε η ιστορία της Μελέκ Ιπέκ στην οποία αφιερώνω και το βιβλίο, γιατί ενίσχυσε τη θέση μου ότι η βία κατά του φύλου μου δεν έχει εποχή ούτε πατρίδα. Συνεπώς, δεν παραθέτω απλώς γεγονότα, δε φωτογραφίζω μονάχα καταστάσεις αλλά προχωράω σε μια ανατομία ψυχών και ιδεών για να οδηγηθώ μυθιστορηματικά στις ρίζες της παθογένειας που δεν είναι άλλες από την προκατάληψη, την εθελοτυφλία, τη σιωπή και την αδιαφορία.
Για ποιο λόγο επιλέχτηκε η πρωτοπρόσωπη αφήγηση;
Το πρώτο πρόσωπο επιλέχτηκε σκόπιμα για να δοθεί ενάργεια, αυθεντικότητα και αμεσότητα στην αφήγηση. Ιστορίες σαν της Ζαχαρώς απαιτούν καθαρότητα και ντομπροσύνη. Δε χρειάζονται γλωσσικά φτιασίδια για να αναδείξουν το νόημά τους και την ουσία τους. Έτσι το πρωτοπρόσωπο αφηγηματικό μοντέλο και κατά συνέπεια το να υποδύομαι το κεντρικό πρόσωπο του έργου, μου πρόσφερε τη δυνατότητα να μιλήσω καίρια, λιτά και άμεσα, δηλαδή απευθείας στην καρδιά του αναγνώστη, σαν τη γιαγιά που λέει το παραμύθι της δίπλα στο παραγώνι.
Η Ζαχαρώ ήταν μια γυναίκα στο Βέρμιο την εποχή που η γυναίκα ήταν αντικείμενο συναλλαγής και ηδονής, χωρίς λόγο και αξία. Υπάρχουν και σήμερα όμως πολλές γυναίκες σαν την Ζαχαρώ, ακόμη και μορφωμένες, που κακοποιούνται σεξουαλικά και λεκτικά. Τι φταίει κατά τη γνώμη σου;
Υπάρχει μια πλειάδα αιτίων πίσω από τέτοιες ηττοπαθείς συμπεριφορές. Ευθύνονται οι προκαταλήψεις, τα στερεότυπα, η σιωπή και το αίσθημα της ντροπής που κυριεύει τα θύματα για τα εγκλήματα των θυτών τους. Είναι αληθινά τραγικός ετούτος ο αλλόκοτος ψυχολογικός μηχανισμός που οδηγεί τα θύματα να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τη βία που υπομένουν και να κρατούν ως επτασφράγιστο μυστικό την κακοποίηση που έχουν υποστεί. Ταυτόχρονα όμως η κοινωνική αμεριμνησία, η αδιαφορία και η βασανιστική αντιμετώπιση των θυμάτων αυτής της βίας ενισχύουν το φαινόμενο. Ας μην ξεχνάμε πως οι γυναίκες που αντικειμενοποιούνται από τους συντρόφους τους υπομένουν συνήθως κεκλεισμένων των θυρών αυτές τις μορφές κακοποίησης και είναι δύσκολη η ανεύρεση αποδεικτικών στοιχείων. Καταλήγει έτσι να αντιπαρατίθεται ο λόγος του θύματος στον λόγο του θύτη. Και στις πατριαρχικές κοινωνίες ο ζυγός γέρνει υπέρ του αρσενικού. Οπότε η γυναίκα σιωπά θεωρώντας δεδομένη την ταπείνωση και την ήττα.
Είχε πει ο ποιητής Τάσος Λειβαδίτης πως «το κλειδί της φυλακής του το κρατά ο καθένας στην τσέπη του». Η Ζαχαρώ το βρήκε κάποια στιγμή το κλειδί, άνοιξε τη φυλακή της κι έζησε όπως αυτή επέλεξε. Τόσο δύσκολο είναι για τις σημερινές γυναίκες να φτιάξουν τη ζωή τους, όπως αυτές επιθυμούν; Δεν μιλώ για τα θεοκρατικά καθεστώτα αλλά για τη χώρα μας και την Ευρώπη.
Όσο εύκολο ακούγεται άλλο τόσο είναι δύσκολο. Προσωπική μου άποψη είναι ότι ακόμη και η αυτογνωσία και ο αυτοκαθορισμός είναι διαδικασίες που βασίζονται στη διαπαιδαγώγηση, στις αρχές που εμφυσούν στις κόρες η οικογένεια και ο περίγυρος. Το να αποτινάξεις από πάνω σου ένα ολόκληρο σύστημα ιδεών και κανόνων ερχόμενη σε κόντρα με την κοινωνία και τον κόσμο σου αποτελεί μια επανάσταση. Είναι ζήτημα αντοχών, αντανακλαστικών και χαρακτήρα αν θα βρεθεί το σθένος και το τσαγανό για μια τέτοια επανάσταση. Συχνά επίσης μοχλούς αποτελούν η αγανάκτηση και η απελπισία. Αυτονόητο είναι πως κάποιες γυναίκες μπορούν να εμπλακούν σε μια τέτοια επανάσταση και κάποιες όχι. Όσο πιο ελεύθερη έχει γαλουχηθεί τόσο πιο δύσκολο της είναι να περιοριστεί στα ανελαστικά καλούπια των προσχημάτων και των προκαταλήψεων. Ως ένα βαθμό παίζει ρόλο και η παιδεία, η μόρφωση, το Διαδίκτυο που θέλοντας και μη αφυπνίζει συνειδήσεις. Όμως ο δρόμος είναι ακόμη μακρύς και απαιτείται κοινωνική δράση και πρόνοια για την προετοιμασία όχι μόνο των γυναικών αλλά ολόκληρου του κοινωνικού ιστού ώστε να αγκαλιάσει, να ενστερνιστεί και να αποδεχτεί τις αλλαγές. Εξάλλου, σήμερα την κοινωνία τη «συμφέρει» η ισότητα των φύλων στο όνομα της παγκόσμιας οικονομίας. Τα κατάλοιπα όμως της προγενέστερης νοοτροπίας δεν είναι εύκολο να ξεπεραστούν. Χρειάζεται ακόμη χρόνος για να αποτιναχτεί η σκουριά και να ανανεωθούν τα ιδεολογικά θεμέλια του κόσμου μας.
Κόκκινο φουστάνι, ζιπουνάκι, σαντέ και λικέρ τριαντάφυλλο. Συμβολίζουν κάτι ή μπήκαν για τη ροή του μυθιστορήματος;
Χαίρομαι ιδιαίτερα που εντοπίστηκαν οι συμβολισμοί μου, συμβολισμοί βέβαια που δεν μπορούσαν να είναι ξεκάρφωτοι αλλά εναρμονισμένοι και με την πλοκή. Το κόκκινο φουστάνι είναι το σύμβολο του ονείρου, της ανεπηρέαστης ακόμη από τα στερεότυπα αγνής νεανικής σκέψης, η παραφορά που εντέλει βλάπτει την ηρωίδα μου όσο ζει και κινείται μέσα σε ένα στενόμυαλο κοινωνικό περιβάλλον. Το ζιπουνάκι συμβολίζει τη μητρική νοσταλγία και την αδήριτη ανάγκη διατήρησης του δεσμού της μάνας με το παιδί της. Το σαντέ και το λικέρ τριαντάφυλλο αποτελούν, τέλος, τα ορόσημα της ζωής στο χωριό όπου πρωτομαθαίνει το τσιγάρο η Ζαχαρώ και αντίστοιχα της ζωής στην Αθήνα όπου το λικέρ σηματοδοτεί τη νέα σελίδα της ύπαρξής της ως πόρνη.
Παρουσιάζεις μια κοινωνία υποκριτική, που καταδικάζει, κατακρίνει, κατασπαράζει τα μέλη της, χωρίς να βοηθά και να συμπαραστέκεται. Οι χωριανοί σφαλίζουν πόρτες και αυτιά και παριστάνουν τους ανήξερους. Πότε θεωρείς πως θα σταματήσει να σιωπά ο συνάνθρωπος; Πότε θα συμμετέχει στην συλλογική ευθύνη για ετούτη την παθογένεια;
Όταν ξεπεραστούν τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, όταν όλοι θα κοιτιόμαστε στα μάτια, όταν ο πόνος του συνανθρώπου θα μας αφορά έπειτα από την ανάλογη γαλούχηση και παιδεία, τότε ο κόσμος μας θα γίνει καλύτερος. Προς αυτή την κατεύθυνση αναμφίβολα συμβάλλει και η τέχνη. Η τέχνη και η γνώση αφυπνίζουν. Περιμένω απ’ τους ανθρώπους να αναπτύξουν τις απαιτούμενες κεραίες για να πιάσουν τα σήματα.
Πιστεύεις πως τα παιδιά είναι η μόνη αιτία που υπομένει μια γυναίκα τις κάθε είδους απειλές ή η κοινωνία και η οικογένεια;
Ο λόγος είναι η μειωμένη της αυτοεκτίμηση. Μια αυτοεκτίμηση και ένας αυτοσεβασμός κατακρεουργημένα από τη βία την οποία αρχίζει να υπομένει και να αποδέχεται ως αναπόδραστο πεπρωμένο από νωρίς. Στη συνέχεια κατασκευάζει τα επιχειρήματα που χρειάζεται για να ανέχεται αυτή την κατάσταση. Γι' αυτό και όταν κάποιες βρίσκουν το κουράγιο να πουν νισάφι και να δώσουν τέλος στο μαρτύριό τους, παύουν να ενδιαφέρονται για τη γνώμη του κόσμου και έχουν πλήρη επίγνωση πως μόνο μέσα από την αντίδραση και την αποκάλυψη σώζουν τον εαυτό τους και τα παιδιά τους.
Στη σελίδα 402 γράφεις «Ο Θεός, η μοίρα, κουραφέξαλα. Μονάχοι μας κανονίζουμε τις ζωές μας, μονάχοι μας διαλέγουμε πού θα σκύψουμε το κεφάλι μας» Πόσο δύσκολο είναι να αμφισβητήσουμε το πεπρωμένο στην προσωπική, κοινωνική, πολιτική ζωή;
Ομολογώ πως δεν μου ταιριάζουν καθόλου η μοιρολατρία και η μεμψιμοιρία. Πιστεύω ωστόσο στην έννοια της κοινωνικής και πολιτικής συγκυρίας που αναμφίβολα καθορίζουν τις ζωές μας ως το αναπόδραστο πλαίσιο μες στο οποίο καλούμαστε να ζήσουμε. Όμως ακόμη και όταν οι συνθήκες δεν είναι φιλικές ο άνθρωπος μπορεί να ξεχωρίσει και να διεκδικήσει τα δικαιώματά του έστω κι αν χρειαστεί να κάνει θυσίες. Όλες οι σημαντικές ιστορικές αλλαγές βασίστηκαν στην τρέλα ή τον ηρωισμό ανθρώπων που τα έβαλαν με το σύστημα.
Η Γαβριέλλα Ουσάκοβα ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Μορφωμένη, ανεξάρτητη γυναίκα. Γνωστή η φράση της «Έγινα ιερόδουλος, διότι εγεννήθην έτσι». Γνωστή και η δράση της στην Εθνική Αντίσταση. Έδρασε καταλυτικά στη ζωή της Ζαχαρώ παρά τα πολλά χτυπήματα που δέχτηκε. Πιστεύεις ότι κάθε γυναίκα χρειάζεται πάντα δίπλα της ένα άτομο για να τη βοηθήσει να ελευθερωθεί από τα δεσμά της;
Το ψυχολογικό δεκανίκι είναι αναμφίβολα απαραίτητο για τους ψυχικά αδύναμους ή ακόμη και ακρωτηριασμένους ανθρώπους. Και αναμφίβολα επίσης διόλου μεμπτή δεν είναι μια τέτοια παραδοχή. Αντιθέτως. Όταν κάποιος παραδέχεται πως χρειάζεται βοήθεια, έχει λύσει κατά το ήμισυ το πρόβλημά του. Το υπόλοιπο επιλύεται όταν βρει το κουράγιο να ατσαλωθεί και να διεκδικήσει την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά του.
Σκιαγράφησες τους άντρες της ιστορίας, όπως ακριβώς ήταν τότε. Πολύ εύστοχα. Θα μπορούσα να πω πως χάρηκα για το τέλος τους, γιατί τους άξιζε. Το βιβλίο αυτό είναι γυναικεία υπόθεση; Πώς πιστεύεις ότι θα το χαρακτηρίσει ένας σύγχρονος άντρας όταν το διαβάσει; Θα λυπηθεί τη Ζαχαρώ; Θα θυμώσει με τους αντρικούς χαρακτήρες;
Ωραία ερώτηση. Να ξεκαθαρίσω ότι τους άντρες που τιμούν την αρρενωπότητά τους και έχουν το σθένος και την ευφυΐα να στηρίζουν τις γυναίκες και να συνυπάρχουν αρμονικά μαζί τους, τους τιμούμε και τους σεβόμαστε. Μέσα στο βιβλίο υπάρχει ο αδύναμος, ανώριμος Φώτης, ο φαλλοκράτης Θόδωρας, ο υστερόβουλος Κούβαρης. Υπάρχει όμως και ο ευγενικός, τρυφερός Ντάριο και ο οξυδερκής, αξιοπρεπής και υποστηρικτικός Άλαν. Συνεπώς, όπως υπάρχουν διάφορες εκδοχές γυναικών έτσι προβάλλονται και διάφορα μοντέλα αντρών. Εξάλλου, όπως προείπα, και τα δύο φύλα γαλουχούνται από την κοινωνία και την οικογένειά τους. Άρα μια μάνα και συνεπώς μια γυναίκα φέρει την ευθύνη για το πώς κατέληξε να είναι ο γιος ή η κόρη της. Η Αλκμήνη χαρακτηριστικά προσπάθησε και ως ένα βαθμό το πέτυχε να δημιουργήσει μια ηττοπαθή Ζαχαρώ που έσπασε τα λουριά της έπειτα από πολλά στραπάτσα.
Οι συγγραφείς μέσα από τα βιβλία τους και τη ζωή των ηρώων τους, δίνουν τα ανάλογα μηνύματα. Ποιο είναι το δικό σου;
Ότι πρέπει να σπάσει το απόστημα της σιωπής και να διαλυθούν οι προκαταλήψεις εκείνες που αναγκάζουν τις γυναίκες να καταπιέζουν τον αληθινό εαυτό τους και να αποδέχονται καταστάσεις που δεν τους αξίζουν. Η σιωπή δεν είναι χρυσός αλλά παγίδα που γραπώνει τη γυναικεία αξιοπρέπεια και αυτογνωσία.
Ο Νίκος Καζαντζάκης είχε γράψει πώς «χρειάζεται λίγη τρέλα ο άνθρωπος για να σπάσει το σχοινί και να ελευθερωθεί»; Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι η φράση του βρίσκει ανταπόκριση στο πρόσωπο όλων των γυναικών που κακοποιούνται από τους συντρόφους τους και βρίσκουν το κουράγιο να μιλήσουν;
Νομίζω ότι δεν θα μπορούσες να αναφέρεις πιο εύστοχη αντιστοιχία. Η Ζαχαρώ αυτό τον κανόνα ακολούθησε. Στάθηκε κάποια στιγμή απέναντι στον Κούβαρη, τον Θόδωρα και τον Φώτη και μίλησε έξω απ’ τα δόντια αναλαμβάνοντας παλικαρίσια τις συνέπειες. Εξαπέλυσε τα κατηγορώ της και δεν ξαναδέχτηκε να αποφασίσει άλλος για τη ζωή και την ψυχή της. Δεν ξέρω αν πρόκειται για τρέλα ή για γενναιότητα αλλά σίγουρα έσπασε το σχοινί που την κρατούσε δέσμια σε μια νοσηρή κατάσταση.
Ποια είναι η γνώμη σου για το Bookia, όσον αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;
Το Βοοkia νομίζω ότι έχει αποδείξει με τόσα χρόνια θητείας στο χώρο του ελληνικού βιβλίου τη μεγάλη του υποστήριξη και προσφορά. Σε μια εποχή που η τηλεόραση βρίθει από ανούσια σήριαλ και ριάλιτι, το Bookia κρατά ψηλά τον πήχη και αγωνίζεται για το πνευματικό ανάστημα του Έλληνα, αποτελώντας έναν καίριο πυλώνα για τη φιλαναγνωσία.
Σε αντίθεση με τα θέατρα, τις μουσικές σκηνές, τις εκθέσεις, τα μουσεία, και τις βιβλιοπαρουσιάσεις, που ήταν ανύπαρκτα εδώ κι ένα χρόνο, η αγορά του βιβλίου πήγε πολύ καλά. Είτε μέσω βιβλιοπωλείων είτε διαδικτυακά. Πιστεύεις ότι αυτός ο χρόνος των απαγορεύσεων λόγω κορονοϊού έφερε μαζί του και νέα δεδομένα στον τρόπο των βιβλιοπαρουσιάσεων;
Είμαι φανατική υποστηρίκτρια των νέων τεχνολογιών στο χώρο του βιβλίου. Οι διαδικτυακές παρουσιάσεις έχουν αναμφίβολα μεγαλύτερη απήχηση από μια δια ζώσης παρουσίαση βιβλίου. Βέβαια, λείπει η αμεσότητα, η χειραψία, η κατ’ ιδίαν συζήτηση αναγνώστη-συγγραφέα. Όλα τα πράγματα έχουν δύο όψεις. Όμως και μόνο το γεγονός ότι βρήκαμε εναλλακτικές και πειραματιστήκαμε με κάνει ιδιαίτερα αισιόδοξη για το μέλλον.
Πώς έδρασε η καραντίνα για την Πασχαλία Τραυλού;
Στην πρώτη φάση της μου πρόσφερε μια εξαιρετική αποφόρτιση και ξεκούραση. Είχα μόλις ολοκληρώσει τη γιατρίνα και ήταν μια τέλεια ευκαιρία για περισυλλογή και διάβασμα. Στη δεύτερη φάση ωστόσο δυσκολεύτηκα, μαθημένη να γυμνάζομαι πάντα κατά τη διάρκεια συγγραφής ενός βιβλίου. Το Σαντέ το έγραψα στερημένη της στοιχειώδους εκτόνωσής μου στο γυμναστήριο και αυτό ομολογώ πως ψυχολογικά με κατέβαλε. Πιστεύω ακράδαντα όμως πως όπως όλα τα ιστορικά γεγονότα έτσι και η καραντίνα μακροπρόθεσμα θα αποτελέσει μια δεξαμενή λογοτεχνικής παραγωγής.
Καλοτάξιδο να είναι Πασχαλία Τραυλού το νέο σου βιβλίο και εύχομαι τα ομορφότερα για όλες τις γυναίκες να ξεπεράσουν τον εαυτό τους σαν τη Ζαχαρώ.
Ειλικρινά σε ευχαριστώ. Εύχομαι και σε σένα τα καλύτερα.