Κώστα Χατζηαντωνίου, ευχαριστώ που μου παραχωρείτε συνέντευξη για το bookia. Διάβασα την συγκινητική ιστορία που υπάρχει και στον πρόλογο του βιβλίου, πώς μια ηλικιωμένη Μικρασιάτισα σας παρέδωσε τα έξι τετράδια του θείου της για να τα αξιοποιήσετε. Όπως και έγινε. Ήταν αυτή η χειρονομία, η εμπιστοσύνη που σας έδειξε η αιτία να γράψατε αυτό το υπέροχο βιβλίο ή η περιέργεια για τον θησαυρό που έκρυβε το βυζαντινό χειρόγραφο των Σωσάνδρων; Και τι σημαίνει ο τίτλος του βιβλίου;
Σας ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση αυτή σε μια συζήτηση μέσω του έγκριτου Bookia. Πέρα από τα λογοτεχνικά ευρήματα και τη μακρά ενασχόλησή μου με την ιστορία και τον πολιτισμό του μικρασιατικού ελληνισμού, αδιαφανείς συμπτώσεις νομίζω πως καθοδηγούν σε μεγάλο βαθμό τις συγγραφικές επιλογές ώστε να εκφραστεί αυτό που εμπνέει τη γραφή μας. Ως προς τον τίτλο: το «στέμμα των αυγών», το περίφημο «ωάτον» που δώρισε στη σύζυγό του Ειρήνη ο αυτοκράτορας Ιωάννης Βατάτζης είναι ένα σύμβολο, σύμβολο του αγώνα για την ανόρθωση της οικονομίας και την αποκατάσταση της ακεραιότητας μιας χώρας που αγωνιζόταν να επιβιώσει μαχόμενη σε όλα τα μέτωπα.
Είναι ένα δύσκολο βιβλίο, με πολλά ιστορικά στοιχεία παντελώς άγνωστα στους περισσότερους αναγνώστες. Η γλώσσα του επίσης είναι ταιριαστή μ’ εκείνη την εποχή και πολύ όμορφη που ξυπνά μνήμες σ’ όσους θέλουν βαθιά να προχωρήσουν στο πνεύμα της. Πόσα χρόνια απαιτήθηκαν για τη συνολική εργασία μέχρι να φτάσει το βιβλίο στα χέρια των αναγνωστών;
Θεωρώ πως οι ιστορικές λεπτομέρειες είναι μάλλον αναπόφευκτα δομικό στοιχείο της αφήγησης για μιαν εποχή εν πολλοίς άγνωστη. Η έρευνα με πάει πολλά χρόνια πίσω, καθώς η βυζαντινή περίοδος, ο μικρασιατικός χώρος και οι διεργασίες γέννησης του νέου ελληνισμού ήταν πάντοτε στο ιδιαίτερο πεδίο των ενδιαφερόντων μου. Το βιβλίο αυτό όμως άρχισε να παίρνει σαφή μορφή πριν τέσσερα περίπου χρόνια, οπότε ξεκίνησε η κατασκευή, με ιδιαίτερη προσοχή στη γλώσσα, το περιρρέον κλίμα και τους χαρακτήρες της εποχής.
Πιστεύετε πως αν δεν γνωρίζουμε το χθες δεν μπορούμε να προχωρήσουμε στο σήμερα και το μέλλον; Πόση αξία δίνει ο σύγχρονος Έλληνας στη μνήμη και την εθνική συνείδηση;
Είναι πεποίθησή μου πως είναι απολύτως συμβατικός κάθε διαχωρισμός του χρόνου. Το χθες είναι μέσα μας, δεν είναι πίσω μας. Ο άνθρωπος είναι ένα διαρκές παρόν και κάθε εγκλωβισμός, είτε στο χθες, είτε στο σήμερα, είτε στο μέλλον, δεν είναι μόνο εσφαλμένη αλλά καταστροφική επιλογή, τόσο για τη μία και ανεπανάληπτη ζωή του ανθρώπου όσο και για τη ζωή των εθνών. Δυστυχώς, στη νεότερη Ελλάδα σπανίως έχουμε επιτύχει αυτήν την ιδεώδη αυτο- ένταξή μας στο χρόνο, συνήθως είμαστε διχασμένοι μεταξύ εκρίζωσης και προγονολατρείας.
Στο όνομα της θρησκείας έγιναν σταυροφορίες αλλά και πολλά άλλα που οδήγησαν να θεωρείται το Βυζάντιο μια σκοτεινή εποχή που δεν θέλουμε να ξαναζήσουμε. Για ποιο λόγο σήμερα ρίχνετε φως στην συγκεκριμένη εποχή;
Η αδυναμία και ίσως η φύση του ανθρώπου έχουν οδηγήσει πολύ συχνά σε πλήθος εγκλημάτων όχι μόνο στο όνομα της θρησκείας αλλά και στο όνομα όλων των ευγενών ιδεών, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ισότητας κ.ο.κ. Το Βυζάντιο, αλλά και ο δυτικός μεσαίωνας θα τολμήσω να πω, δεν πρέπει να κρίνεται με βάση τις νεότερες κατακτήσεις αλλά στο ιστορικό τους πλαίσιο που σε σχέση με αυτό που προηγήθηκε ήταν πολύ ανώτερο. Σκεφθείτε π.χ. ποια ήταν η κατάσταση πριν από τον μεσαίωνα στην Ευρώπη, όταν δέσποζε η βαρβαρότητα των γερμανικών φύλων. Η επιλογή μου ωστόσο, ειδικά σε αυτό το βιβλίο, έχει μιαν άλλη σημασία. Διαβάζοντας όχι για την εποχή των βυζαντινών θριάμβων αλλά μια μακρά περίοδο αγωνίας και αγώνα –έχει αρχίσει ήδη η παρακμή–, ο αναγνώστης μπορεί να στοχαστεί τόσο για τις ιστορικές αναλογίες, όσο και για την ιδιαίτερη ψυχολογία των ηρώων αυτού του βιβλίου.
Στη σελίδα 182 ο Ιωάννης Βατάτζης θα πει πως: «Όταν ο λαός δυστυχεί, ούτε στους νόμους πειθαρχεί ούτε ειρήνη υπάρχει». Πώς θ’ ακουγόταν σήμερα από το στόμα ενός δημοκράτη ηγέτη την εποχή της παγκοσμιοποίησης;
Εξαιρετική η αναλογία. Φοβάμαι πως οι κατά δήλωσιν εκσυγχρονιστές του καιρού μας μπροστά σε ένα τέτοιον ηγέτη θα εύρισκαν άλλη μιαν ευκαιρία να καταγγείλουν τον επάρατο «εθνολαϊκισμό».
Στη σελίδα 318 υπάρχει ένας λόγος- ύμνος στον Ελληνισμό.
Πάντοτε όμως θα στηριζόμαστε στους αρχαίους Έλληνες;
Προφανώς ούτε η αρχαιολατρία ούτε η βυζαντινολατρία είναι η δική μου απάντηση στα σύγχρονα προβλήματα. Η απαραίτητη παιδεία όμως, για να διαμορφώσουμε το σύγχρονο ιστορικό μας πρόσωπο, δεν μπορεί να αγνοεί τα επιτεύγματα των δύο προηγούμενων εθνικών μορφών μας και δυστυχώς, παρά τα μεγάλα λόγια και τους κομπορρήμονες λόγους, τα επιτεύγματα αυτά επί της ουσίας τα αγνοούμε. Επί του προκειμένου: ο συγκεκριμένος λόγος του Θεοδώρου Λασκάρεως έχει ιστορική σημασία γιατί πιστοποιεί πως το όνομα των Ελλήνων, που τους πρώτους αιώνες της αυτοκρατορίας ταυτίζεται με την αρχαία θρησκεία, αποκτά το εθνικό του νόημα και προοιωνίζεται τη συγκρότηση του νέου ελληνισμού.
Έχετε τιμηθεί με το βραβείο δοκιμίου του PEN Club και το βραβείο Φωτέα για το βιβλίο του "Εναντίον του χρόνου" (2008) ενώ το 2011 τιμηθήκατε με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (European Union Prize for Literature) για το μυθιστόρημά σας "Αγκριτζέντο", το οποίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Ποιο είναι το βάρος της ευθύνης απέναντι σ’ αυτές τις τιμές και σε συνέχεια στο αναγνωστικό κοινό που σας ακολουθεί;
Η τιμή προφανώς είναι μεγάλη, όπως και η ευθύνη. Δεν θα υποκριθώ. Είναι όμορφο να αναγνωρίζεται ο κόπος ενός έργου, όσο και αν κάνει ακόμη πιο αγχώδη τη συνέχεια αφού δεν μπορείς να αποσυρθείς αλλά συνεχίζεις να λογοδοτείς, προχωρώντας προς κάποιον άγνωστο τόπο, χωρίς να μπορείς να προβλέψεις ούτε τους νέους σταθμούς, ούτε βέβαια το τέρμα.
Έχετε γράψει, πέρα από τρία μυθιστορήματα, ιστορικές μελέτες, βιογραφίες, διηγήματα, δοκίμια, αρθογραφείτε, έχετε εργαστεί ως επιμελητής εκδόσεων ενώ διευθύνετε και το λογοτεχνικό περιοδικό «Κοράλλι». Μπορούμε να πούμε πως η ζωή του συγγραφέα Κώστα Χατζηαντωνίου είναι συνυφασμένη μόνο με την μελέτη και τη συγγραφή;
Ευτυχώς όχι! Επαγγελματικά βέβαια η ζωή μου στράφηκε κυρίως γύρω απ’ όσα αναφέρετε και γενικά με τη γραφή. Υπάρχει ωστόσο μια ιδιαίτερη αγάπη για τη γη (μια σχέση που μοιάζει υλική αλλά είναι βαθιά πνευματική) και κυρίως η Ζωή, την οποία κανένα υποκατάστατο, καμία τέχνη, κανένα εύρημα δεν μπορεί να αναπληρώσει.
Να κάνω τον συνήγορο του διαβόλου: Σήμερα, στις μέρες που βιώνουμε, ο μέσος αναγνώστης θέλει κάτι ανάλαφρο να διαβάσει για να ξεφύγει από την αβεβαιότητα του δικού του άγνωστου αλλά και όλων των προβλημάτων που τον ταλαιπωρούν. Σε ποιο κοινό απευθύνεστε και αν έχετε σκεφτεί πριν συγγράψετε ένα βιβλίο αν είναι εμπορικό ή όχι για να συνεχίσετε;
Έχετε δίκιο. Και γι’ αυτό δεν μ’ αρέσει να κρίνω τις επιλογές των αναγνωστών ή των συγγραφέων. Από την άλλη πρέπει να πω πως μ’ ένα τρόπο και οι συγγραφείς επιλέγουν αναγνώστες. Δεν έχω αυταπάτες. Έναν αναγνώστη ή έναν κριτικό που δεν τον ενδιαφέρει η μοίρα της Ελλάδας και της ελληνικής γλώσσας στο παγκόσμιο χωριό, προφανώς δεν θα τον ενδιαφέρει και η δική μου δουλειά που έχει σαφή κατεύθυνση. Ξέρω πολύ καλά τι θέλει μια ορισμένη «αγορά» αλλά και μια ορισμένη κριτική σχολή. Όμως ουδέποτε αυτό με επηρέασε όταν γράφω. Μπροστά στο χαρτί ή στην οθόνη, είμαι εγώ και ο αναγνώστης με τον οποίο με συνδέει κάτι περισσότερο από ένα βιβλίο: μια Ιδέα.
Σήμερα τα βιβλία εκδίδονται σε χιλιάδες αριθμούς αντιτύπων, κάθε χρόνο, με αποτέλεσμα να μην προλαβαίνουν ν’ αφομοιωθούν από το αναγνωστικό κοινό. Ο συγγραφέας ταυτόχρονα γίνεται παραγωγική μηχανή με μόνο στόχο το κέρδος. Είναι υπέρ ή κατά του βιβλίου αυτό το φαινόμενο, όταν οι στατιστικές των αναγνωστών είναι σε χαμηλό επίπεδο; Πιστεύετε ότι είναι μόνο θέμα έλλειψης παιδείας;
Η έλλειψη παιδείας είναι μια από τις αιτίες. Η τραγική κατάσταση της εκπαίδευσης και η επέλαση της αγοράς, με συνεργάτες διανοουμένους και ανθρώπους των γραμμάτων, δυστυχώς, είναι μια άλλη αιτία. Και δεν μπορώ να μην προσθέσω ως τρίτη αιτία έναν συγγραφικό αυτισμό που θεωρεί ότι η γραφή είναι απλώς ατομική έκφραση που δεν πρέπει να συνδέεται με συλλογικά πάθη ή συλλογικά αιτήματα. Η ηλεκτρονική επανάσταση μπορεί να κάνει πιο εύκολη την έκδοση αλλά δεν αυξάνει και τους αναγνώστες. Ας μην μεμψιμοιρούμε όμως. Ο χρόνος επιβάλει τελικά τη δική του τάξη και η ζωή, υπέρτερη κάθε βιβλίου, χαμογελά σαρδόνια υπενθυμίζοντας το Καίριο.
Είστε αισιόδοξος ή απαισιόδοξος για τον Πολιτισμό μετά τον κορονοϊό; Όταν δηλαδή επιστρέψουμε στους ρυθμούς μας πιστεύετε ότι θα ξεκινήσουμε από εκεί που σταματήσαμε ή θα δούμε ραγδαίες αλλαγές;
Είμαι ρεαλιστής. Δηλαδή απαισιόδοξος. Ο εγκλεισμός ήδη προωθεί μια γενικευμένη οικονομική απορρύθμιση που θα οδηγήσει σε περαιτέρω ενίσχυση των ολιγοπωλίων και των μεγάλων συγκροτημάτων. Η οικονομική καταστροφή κάποιων συμβαδίζει με την εκτίναξη κερδών για τους λίγους. Κάποιοι το λένε και «δημιουργική καταστροφή». Δεν θα πάψουν φυσικά να υπάρχουν εμπνευσμένοι και ταλαντούχοι δημιουργοί, έξοχοι μικροί εκδότες, ομάδες εναλλακτικές. Ο ανταγωνισμός όμως θα είναι ακόμη πιο σκληρός ενώ η δικτατορία της Τεχνικής ήδη αχνοφέγγει.
Ποια είναι η γνώμη σας για το Bookia, όσον αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;
Το κοινωνικό δίκτυο που διαμορφώνει το Bookia είναι μια ανάσα μέσα στο νέο εκδοτικό και αναγνωστικό περιβάλλον. Ανάσα, όχι μόνο για συγγραφείς, εκδότες και αναγνώστες αλλά για την ουσία του πολιτισμού, ειδικά σήμερα που η δυνατότητα της διαρκούς παιδείας τίθεται εν αμφιβόλω.
Γνωρίζοντας πως ο δημιουργός είναι μοναχικός άνθρωπος, πώς βίωσε ο άνθρωπος και συγγραφέας Κώστας Χατζηαντωνίου τα δυο κύματα του εγκλεισμού ως προς τη συγγραφή και μελέτη νέου βιβλίου; Τα θεωρήσατε ως ευκαιρία για δημιουργία;
Πρέπει να είμαι ειλικρινής. Προσπάθησα να αξιοποιήσω τον χρόνο που είχα στη διάθεσή μου και υπ’ αυτή την έννοια ο εγκλεισμός υπήρξε μια ευκαιρία. Όμως η ζωή δεν είναι μόνο μοναχική δημιουργία. Η στέρηση αγαπημένων τόπων και προσώπων, η φυσική κοινωνικότητα που επιβάλλει τα πολιτισμικά επιτεύγματα να προσλαμβάνονται και να απολαμβάνονται κοινοτικά, καθιστά αυτή την περίοδο μια δοκιμασία που δεν μπορώ να εκτιμήσω ποιες συνέπειες θα έχει. Ποιος δεν θα ήθελε, με ένα μαγικό τρόπο, όλα να είναι καλύτερα όταν εξέλθουμε; Γιατί, θα το επαναλάβω, η ζωή είναι το μέγα αγαθό, το πρώτο, και υποκατάστατο κανένα δεν χωρεί.
Καλοτάξιδο το «Στέμμα των αυγών» κύριε Χατζηαντωνίου! Εύχομαι να το αγαπήσουν οι αναγνώστες! Πιστεύω πως τέτοια βιβλία ανοίγουν τους πνευματικούς ορίζοντες και οξύνουν την κριτική σκέψη!