Όταν αποφάσισα να γράψω το βιβλίο μου, «Στο κόκκινο του ουρανού», έμεινα άφωνη μπροστά σε όλα αυτά που τράβηξαν οι μάρτυρες της ελευθερίας του Βορειοηπειρωτικού Ελληνισμού. Συγκλονιστικά στοιχεία ερχόταν στο φως από την λιγοστή βιβλιογραφία που υπάρχει αλλά και από το διαδίκτυο για ένα κομμάτι του Ελληνισμού που από σκόπιμα πολιτικά παιχνίδια έμεινε στο σκοτάδι.
Με τη βοήθεια του συγγραφέα Τηλέμαχου Κώτσια που σήμερα έχω τη τιμή να μιλώ για το νέο του βιβλίο, «Σινική μελάνη», από τις εκδόσεις Πατάκη, κατάφερα να δώσω ένα μικρό ψήγμα όλων αυτών που έζησαν όταν μπήκαν τα αγκαθωτά συρματοπλέγματα. Διαβάζοντας το βιβλίο του σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, δημιουργήθηκαν μέσα μου πολλά ερωτηματικά.
Για μένα, ο Τηλέμαχος Κώτσιας είναι ο κυριότερος εκφραστής του Βορειοηπειρωτικού ζητήματος -μεταξύ άλλων λογοτεχνών, μετρημένων στα δάχτυλα- που μέσα από τα βιβλία του γνωρίσαμε τα σκοτεινά και μαύρα χρόνια της Βόρειας Ηπείρου. Και πιστεύω, ο πιο κατάλληλος που θα μας δώσει το στίγμα εκείνης της εποχής. Με τους ήχους λοιπόν του κλαρίνου του Πετρολούκα Χαλκιά, το ταξίδι μας αρχίζει…
Κύριε Τηλέμαχε Κώτσια τιμή μου που μου παραχωρείτε συνέντευξη για το Bookia. Σινική μελάνη και η ρήση του Κόμματος «Το ποτάμι κοιμάται, ο εχθρός δεν κοιμάται». Για μιλήστε μας λίγο για το βιβλίο σας.
«Σινική μελάνη» είναι το τρίτο μέρος μια τριλογίας που θα την ονομάσω η τριλογία της Δρόπολης. Δρόπολη είναι η περιοχή της γενέτειράς μου. Από τις εκδόσεις Κέδρος είχε κυκλοφορήσει το 2002 το μυθιστόρημά του «Τα εφτά παράθυρα» και το 2009 από τις εκδόσεις Ψυχογιός το μυθιστόρημα «Στην απέναντι όχθη» που έγινε πιο γνωστό. «Σινική μελάνη» είναι το τρίτο χρονολογικά και κλείνει όλη τη σκοτεινή περίοδο του ολοκληρωτισμού μέχρι το τέλος του το 1990.
Κοινό μοτίβο και των τριών είναι οι εφιαλτικές καταστάσεις που δημιουργούνται από τις συνεχείς παρακολουθήσεις της μυστικής ασφάλειας η οποία έβλεπε παντού εχθρούς και συνωμότες και ενώ στην επιφάνεια η ζωή κυλούσε ομαλά μέσα στην ανθρώπινη καθημερινότητα. Ένιωθα ότι η περίοδος 70-90 του ολοκληρωτικού καθεστώτος απαιτούσε μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση.
Τώρα καταλαβαίνω ότι ο ήρωες μου βρέθηκαν φυλακισμένοι εκατοντάδες μέτρα κάτω από τη γη και πολύ μακριά από τη γενέτειρά τους, όμως αυτό δεν με εμπόδισε να αποδώσω την κατάσταση στη Δρόπολη. Το θέμα που επέλεξα ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό.
Το βιβλίο αυτό είναι ένα μικρό «χρέος» στην μνήμη του πατέρα σας, του Γιάννη Κώτσια. Αναφέρετε στο βιβλίο και το όνομα του Βαγγέλη Κώτσια. Ποια είναι η κληρονομιά και τα μηνύματα που σας άφησαν αυτοί οι δυο σημαντικοί άνθρωποι σε σας αλλά και στις επόμενες γενιές;
Αν το πρώτο μυθιστόρημα της τριλογίας έχει περισσότερα αυτοβιογραφικά στοιχεία, από την εποχή της φοίτησής μου στο Λύκειο Αργυροκάστρου, το δεύτερο το έχω αφιερώσει στη δραματική μορφή του παππού μου Λάζο Κώτσια, καθώς εμπεριέχει αρκετά στοιχεία από τη ζωή του. Το τρίτο «Σινική μελάνη» που μόλις κυκλοφόρησε, το αφιερώνω στον μαρτυρικό πατέρα μου Γιάννη Κώτσια που υπέφερε εφτά χρόνια κάθειρξης με καταναγκαστικά έργα, στον οποίο ωστόσο λίγο αναφέρομαι, αλλά και στο θείο μου Βαγγέλη Κώτσια ο οποίος υπέφερε και αυτός αρκετά χρόνια, και σε μια σειρά άλλων συγγενών μαζί με τον παππού μου που πέρασαν από τα άγρια στρατόπεδα συγκέντρωσης του Ενβέρ Χότζα.
Το ένιωθα όχι μόνο ως ηθικό ελάχιστο χρέος, αλλά και ως καταγραφή, μυθιστορηματική μεν αλλά αληθινή όλων εκείνων των τραγικών γεγονότων. Έχουν γραφτεί πολλά για τα Γκούλαγκ του Στάλιν, για τα κρεματόρια του Χίτλερ, αλλά πολύ λίγο για την γειτονιά μας, όπου υπέφεραν και στέναξαν συνέλληνες, με εξίσου αν μη και χειρότερες συνθήκες. Οι φυλακισμένοι ήταν οι πρωταγωνιστές της αντίστασης κατά του συστήματος, και μετά την αποφυλάκισή του στόχος του καθεστώτος ήταν η κοινωνική απομόνωσή τους, και μαζί με αυτούς και των συγγενών τους, στοχευόμενοι ανάλογα με το βαθμό συγγένειας.
Είναι κάτι γεγονότα εντελώς ασύλληπτα για τον σημερινό άνθρωπο. Το ανθρώπινο μίσος σε όλο το μεγαλείο του. Κατά κάποιον τρόπο μπορούμε να θεωρήσουμε ολόκληρη την Αλβανία ως μια τεράστια με αυτοδιοικούμενους φυλακισμένους.
Τα γεγονότα είναι αληθινά. Οι ήρωες; Αληθινοί ή μυθοπλαστικοί;
Οι ήρωες είναι πραγματικοί αλλά και μυθιστορηματικοί οι ποίοι δρουν μέσα σε εντελώς πραγματικά γεγονότα και καταστάσεις. Δεν μπορεί να με κατηγορήσει κανείς για φαντασία ή για υπερβολές. Η πραγματικότητα ξεπερνά κάθε φαντασία. Αρκεί να την καταγράψεις με ακρίβεια. Προσπάθησα να καταγράψω τις ωμότητες χωρίς να γίνομαι ωμός και το πρόβλημά μου ήταν να θα ήμουν πιστευτός με όσα έγραφα.
Τρία νέα παιδιά με τον αυθορμητισμό τους αποφασίζουν να εξεγερθούν απέναντι στον Ενβέρ Χότζα γνωρίζοντας το τι θα ακολουθήσει στην ζωή τους αλλά και της οικογένειας τους. Συμβολίζετε στα πρόσωπα τους όλους όσους τόλμησαν να αντισταθούν ή θέλατε να δώσετε το μήνυμα στους αναγνώστες ότι χωρίς αγώνα και θυσίες τίποτε δεν κερδίζεται;
Τα παιδιά αυτά λειτούργησαν αυθόρμητά, απερίσκεπτα, με ειλικρίνεια, όπως ο κάθε αγνός ήρωας. Στο κάτω- κάτω οι ενέργειές τους είχαν συμβολική σημασία. Και η στάση τους μπροστά στα βασανιστήρια ήταν ανάλογη. Μέσω αυτών προσπάθησα να περιγράφω το ήθος των ανθρώπων σε ακραίες καταστάσεις, τα όρια της αντοχής του καθενός.
Στα περισσότερα βιβλία σας η Βόρεια Ήπειρος, καλύτερα ο Ελληνισμός σας υπάρχει παντού, ανασαίνει, βασανίζεται, προδίδεται. Σαν να κάνετε μνημόσυνο σε όλους αυτούς που ήταν θύματα του Ολοκληρωτισμού του Χότζα. Κι είναι αλήθεια ότι αν δεν τα ζήσεις δεν μπορείς να γράψεις γι’ αυτά. Σ’ αυτό το βιβλίο γράφετε για τις πιο ακραίες συνθήκες επιβίωσης του ανθρώπου στα εξοντωτικά στρατόπεδα εργασίας. Σίγουρα νιώσατε φορτισμένος συναισθηματικά γράφοντας τα αφού ζήσατε όλα αυτά. Γράφτηκαν με ανεξίτηλη μελάνη στη ψυχή σας. Νιώθετε ότι θα σας ακολουθούν για χρόνια αυτές οι μνήμες λογοτεχνικά ή μ’ αυτό το βιβλίο νιώθετε ότι τελειώσατε με το «χρέος»;
Πιστεύω να αντιληφθήκατε ότι η μεγάλη συναισθηματική φόρτιση με εμπόδισε να γράψω εν θερμώ εκείνα που ήθελα, και τώρα πλέον μετά το πέρας τόσων ετών, κατάφερα να πάρω την απαραίτητη απόσταση από τα γεγονότα – όπως ο φωτογράφος που πρέπει να κάνει δυο βήματα πίσω για να φωτογραφίσει – και να μπορέσω να γράψω αυτά που ήθελα. Δεν θέλω να ηθικολογώ, θέλω να γράφω no comment όπως λένε και ο καθένας να μπορεί να βγάζει μόνος του τα συμπεράσματα.
Προσπαθώ ακόμα και στον πιο αλύγιστο ήρωα να βρω ένα ψεγάδι ανθρώπινης αδυναμίας, αλλά και στον πιο σιχαμερό βασανιστή να εξηγήσω τα κίνητρα από τα οποία ωθήθηκε, και ότι η πραγματικότητα δεν είναι απλώς ασπρόμαυρή, είναι πολύ πιο σύνθετη και περίπλοκή.
Ο λαός στρατιώτης. Ο κάθε άνθρωπος στο σύστημα είναι απλό εξάρτημα στην υπηρεσία του συνόλου. Χωρίς προσωπική άποψη. Μα και στην δημοκρατία, δεν είμαστε απλό εξάρτημα; Μήπως νιώθουμε ελεύθεροι αφού υπάρχουν κάποιοι που μας ελέγχουν τη σκέψη;
Ακριβώς η σχέση του ατόμου με το σύνολο της κοινωνίας είναι που με απασχολεί ιδιαίτερα. Στο ολοκληρωτικό σύστημα ό άνθρωπος είναι υποχρεωτικά στην υπηρεσία του συνόλου (διάβασε του συστήματος), στην ουσία σκλάβος, ενώ στη δημοκρατία, αν και υπάρχουν τάσεις ολοκληρωτισμού, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και έχει τα περιθώρια να κάνει τις επιλογές του, και κυρίως να γκρεμίσει μια κυβέρνηση που δεν του αρέσει και τείνει προς τον ολοκληρωτισμό.
Το ιδανικό σύστημα, δεν επινοήθηκε ακόμα και πιστεύω ότι η ανθρωπότητα οδεύει προς τα κει, αν και δεν είμαι σίγουρος ότι θα φτάσει ποτέ. Πιστεύω ότι καθήκον του κάθε ηθικού ανθρώπου είναι να παλέψει προς τη σωστή κατεύθυνση της ελευθερίας αλλά και της συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων. Οι βολεμένοι του κάθε συστήματος που προσπαθούν να το κρατήσουν όρθιο για δικό τους συμφέρον είναι οι μεγαλύτεροι εχθροί της κάθε δημοκρατίας και προόδου.
Γράφετε στην σελίδα 44 ότι «η γεωγραφία ήταν τσακωμένη με την ιστορία τόσο που δεν μιλιούνταν» Μα και ο λαός δεν είναι τσακωμένος με την ιστορία και επαναλαμβάνονται συνεχώς τα λάθη; Πώς να γνωρίζουμε την ιστορία αφού διδάσκεται με ένα τρόπο που αποκλείεται, όχι μόνο να μνημονευτεί αλλά και να αγαπηθεί;
Ένα ξεχωριστός τρόπος γραφής πιστεύω ότι συνιστά μια διαφορετική προσέγγιση στην Ιστορία. Και όλες οι προσεγγίσεις μαζί συνιστούν την αλήθεια. Σαν να πω ότι η αλήθεια είναι το σύνολο όλων των ψεμάτων.
Οι εκδόσεις Πατάκη στήριξαν κι αυτό το βιβλίο σας. Προς τιμή τους. Πολύ όμορφο εξώφυλλο και επιμέλεια. Γι αυτό άλλωστε έχουν αγαπηθεί από το αναγνωστικό απαιτητικό κοινό. «Πατώντας» στην έβδομη ερώτηση, θα ήθελα να σας ρωτήσω: πιστεύετε ότι οι εκδόσεις, γνωρίζοντας την άγνοια της ιστορίας από τα σχολικά εγχειρίδια, θέλουν να συμπληρώσουν έστω και μέσα από τη μυθοπλασία αυτό το μεγάλο κενό και προχωρούν σε τόσο αξιόλογα ιστορικά μυθιστορήματα όπως το δικό σας;
Ένας καλός εκδότης, όπως ο Πατάκης, σίγουρα θα υποστηρίξει ένα καλό βιβλίο και για τον εκδότη σημαίνει ότι το βιβλίο πρέπει να πωλήσει, μόνο έτσι θα βρεθεί κοντά στον αναγνώστη. Θα ήμουν ευτυχής αν ο εκδότης κρίνει ότι εγώ συμπληρώνω το δικό μου παζλ στην ανθρώπινη γνώση.
Στη σελ 285 γράφετε πώς «Οι γενναίοι σκοτώνονται στον πόλεμο, ρίχνονται στον γκρεμό, ανατινάζονται στο Κούγκι, και οι προσκυνημένοι διαιωνίζουν το είδος κληροδοτώντας τη κακή πλευρά. Η επόμενη γενιά θα είναι μπασταρδεμένη, οι απόγονοι των προσκυνημένων.» Επέπλεαν και ίσως ακόμη επιπλέουν οι απόγονοι των προσκυνημένων και οι πραγματικοί αγωνιστές κλείστηκαν στο καβούκι τους με τα μόνα ενθύμια τις πληγές τους στο σώμα και τη ψυχή. Πώς να μην νιώθουν προδομένοι αυτοί οι άνθρωποι; Πώς η νεολαία να μην αδιαφορήσει; Πώς να υπάρχουν πρότυπα αφού όλα καταρρίπτονται.
Είναι πολλά πράγματα που ο συγγραφέας τα παρατραβάει για να αναδείξει ορισμένες σκέψεις του και δεν σημαίνει ότι εννοεί στο ακέραιο όσα γράφει. Πολλές τέτοιες σκέψεις συνιστούν περισσότερο σχήματα λόγου. Πιστεύω στο μεταξύ ότι κληρονομούνται οι αξίες, υλικές και πνευματικές, και δεν κληρονομούνται ούτε οι ενοχές ούτε τα μίση. Οι απόγονοι των ενόχων δεν είναι ένοχοι.
Έχει πλέον νόημα η εκδίκηση γι αυτούς που έφυγαν; Λένε ότι η εκδίκηση σερβίρεται και σε κρύο πιάτο. Ο Τηλέμαχος Κώτσιας ως πολίτης και μετά ως συγγραφέας προσπαθεί να την καταχωνιάσει στα βάθη της ψυχής του ή να συνεχίσει να γράφει μέχρι να εκραγεί το ηφαίστειο που βράζει μέσα του για τη μνήμη του πατέρα του;
Δεν μίλησα ποτέ για εκδίκηση, αν και θα ήθελα κατά βάθος να εκδικηθώ, όμως με πρόλαβε ο χρόνος. Πολλοί λίγοι ένοχοι βρίσκονται πλέον εν ζωή. Τώρα πια έχουν σχεδόν παραγραφεί τα πάντα. Απλώς οι επόμενες γενιές πρέπει να γνωρίσουν όσα έγιναν για να μην γίνει παραχάραξη της Ιστορίας. Μου αρκεί η αναγνώριση και η λάμψη της αλήθειας. Άλλο το να μην λησμονάς και άλλο να εκδικηθείς. Θα μπορούσαν να γίνουν και αντεκδικήσεις μετά την πτώση του καθεστώτος, αλλά στη Δρόπολη δεν έγινε καμία, που σημαίνει ότι υπάρχει κάποιο επίπεδο ανθρώπινης χειραφέτησης.
Στη σελ 480 γράφετε πώς «ο Μητσοτάκης είχε πει στην Βουλή με πάθος πώς «Έχουμε 40 χρόνια που παλεύουμε να πέσει αυτό το τείχος και τώρα που έπεσε, εσείς αντί να χαίρεστε, γκρινιάζετε κι από πάνω» απευθυνόμενος στον Ανδρέα Παπανδρέου. Μα ο προκάτοχος του, ο Ευάγγελος Αβέρωφ, δεν είχε καταδικάσει στην αφάνεια και το σκοτάδι τον Ελληνισμό της Β. Ηπείρου το 1946; Λαός με άγνοια της Ιστορίας μπορεί να ξεγελαστεί εύκολα. Πόσο εμπαιγμό μπορούμε πλέον να σηκώσουμε στις πλάτες μας;
Εδώ μπαίνουμε καθαρά στα ιστορικά συμπεράσματα. Ξέρουμε ότι όσα ίσχυαν το 1914 για τα σύνορα δεν ισχύουν το 2014. Η Αλβανία έχει πλέον εδραιωθεί ως κράτος έθνος και οι σχέσεις μας μαζί της πρέπει να είναι συνεπείς χωρίς όμως να επιτρέπουμε καμιά διαστρέβλωση της ιστορικής αλήθειας. Εδώ θα μπορούσαμε να μιλήσουμε πολλά, τόσο πολλά που θα ανατρέπαμε τα λογοτεχνικά μας.
Ποια είναι η γνώμη σας για το Bookia, όσο αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;
Πιστεύω ότι είναι μια σοβαρή προσπάθεια ανάδειξης των συγγραφέων. Είναι ένα από τα κόσκινα για την προβολκή της καλής λογοτεχνίας. Σήμερα υπάρχει πληθώρα εκδόσεων και καθήκον των κριτικών είναι να ξεχωρίσουν τις αξίες, κάτι που γίνεται όλο και πιο δύσκολο.
Κλείνοντας την συνέντευξη θα ήθελα να μου πείτε, όταν βάλατε τη λέξη ΤΕΛΟΣ στο μυθιστόρημα σας, ποια σκέψη, ποια ευχή σας ήρθε πρώτη στον νου για όλους τους αναγνώστες. Ή ένα αισιόδοξο μήνυμα αν υπάρχει.
Μου το έχουν επισημάνει, αλλά το παρατήρησα κι εγώ ο ίδιος ότι σχεδόν όλα μου τα μυθιστορήματα είχαν απαισιόδοξο τέλος. Η «Σινική μελάνη» παρά τις σκοτεινές σκηνές, τα υπόγεια, της γαλαρίες των ορυχείων, τις καταδιώξεις και παρακολουθήσεις, οδηγεί στο τέλος στο φως της αισιοδοξίας. Επιθυμία μου είναι να φτάσει το βιβλίο μου στα χέρια του κάθε αναγνώστη, και ανάλογα με την επιτυχία του, να μπει στη συνέχεια μια νέα λέξη: ΑΡΧΗ.