Με την Τέσυ Μπάιλα γνωρίζομαι αναγνωστικά από το πρώτο της βιβλίο, το «Πορτρέτο της σιωπής», το 2009. Από τότε έχει εκδώσει εφτά μυθιστορήματα μαζί με το τελευταίο «Λέγε με Ισμαήλ», από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
Κάθε βιβλίο της κι ένας λογοτεχνικός θησαυρός.
Το τελευταίο μάς ταξιδεύει στην Πόλη, στο Πέρα, μια πόλη όπου συμβίωναν πολλά χρόνια, Έλληνες, Οθωμανοί, Αρμένιοι, Φραγκολβαντίνοι, Εβραίοι. Μας φέρνει μπροστά μας ένα ψηφιδωτό αρωμάτων, γεύσεων, χαρακτήρων, έντονων συναισθημάτων, εικόνων. Ένα μυθιστόρημα για τα πάθη των ανθρώπων στα γρανάζια της Ιστορίας, ένα κείμενο για τη δύναμη της αγάπης και της ανθρωπιάς που αντέχουν στον χρόνο.
Το όμορφο εξώφυλλο μας ελκύει να το διαβάσουμε. Προτίμησα να μιλήσω μαζί της, να μας ξετυλίξει το λογοτεχνικό κουβάρι των σκέψεων και των αναμνήσεων για πολλούς από εμάς.
Τέσυ Μπάιλα, σ’ ευχαριστώ για τον χρόνο σου. Ποια ήταν η αφορμή για να γραφεί αυτό το βιβλίο;
Ευχαριστώ πολύ κι εγώ. Η αφορμή για να γραφτεί το «Λέγε με Ισμαήλ» ήταν ένα ταξίδι στην Πόλη που πραγματοποιήθηκε το 2019, όταν προσκλήθηκα από το Ζωγράφειο Λύκειο, τα Εκπαιδευτήρια Μαντουλίδη και την Ελένη Σαμαράκη για να μιλήσω στο Διεθνές Συνέδριο για τον Αντώνη Σαμαράκη που έγινε στο Ζωγράφειο Λύκειο. Τότε βρέθηκα να περιδιαβάζω τα σοκάκια της πανέμορφης αυτής πόλης και να συνομιλώ με Ρωμιούς και με συγκλόνισε ο τρόπος με τον οποίο Έλληνες και Τούρκοι κατόρθωναν να συμβιώνουν αρμονικά για πολλά χρόνια, να μοιράζονται πατρίδες, τόπους πολιτισμού, νοοτροπίες, ήθη έθιμα και εν τέλει μοίρα, έστω και αν κάποτε δεν τα κατάφεραν με επιτυχία. Έτσι αποφάσισα να γράψω αυτό το βιβλίο με γνώμονα την ανάδειξη αυτής της αρμονικής συμβίωσης των δύο αυτών λαών σε πείσμα των ιστορικών, διπλωματικών, πολιτικών συγκυριών.
Το ιστορικό κουβάρι αρχίζει από πολύ παλιά, το 1955, πριν αρχίσουν τα Σεπτεμβριανά. Πιστεύεις ότι ξεχνούμε την ιστορία ή ήθελες να τονίσεις την αρμονική συνύπαρξη των δυο λαών;
Ο χρόνος στον οποίο εκτυλίσσεται το «Λέγε με Ισμαήλ» είναι μια περίπου δεκαετία. Από το 1955, την εποχή των τραγικών Σεπτεμβριανών και της καταστροφής του ρωμαίικου στοιχείου μέχρι και το 1964, όταν έγιναν οι απελάσεις των Ρωμιών από την Πόλη και ολοκληρώθηκε σε μεγάλο βαθμό ο διωγμός τους. Είναι μια δύσκολη δεκαετία για το ελληνικό στοιχείο της Πόλης, πολλά τραγικά γεγονότα συνέβησαν, τα οποία αν και το συρρίκνωσαν αρκετά δεν κατάφεραν να το σβήσουν. Ναι, πιστεύω ότι η Ιστορία ξεχνιέται και γι’ αυτό επαναλαμβάνεται, αλλά όταν μέσα από τα πιο δύσκολα βιώματα αναφαίνεται η ανθρωπιά, τότε το στοίχημα κερδίζεται και γι’ αυτό ακριβώς ήθελα να μιλήσω.
Το εξώφυλλο του βιβλίου είναι υπέροχο. Ποιου ιδέα ήταν;
Το εξώφυλλο του μυθιστορήματος είναι μια φωτογραφία του εμβληματικού φωτογράφου της Πόλης, του Αρά Γκιουλέρ, ενός ανθρώπου που μας κληροδότησε την ομορφιά του παρελθόντος αυτής της μοναδικής πόλης, χάρη στο μεγάλο του ταλέντο. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη το 1956. Ο ταλαντούχος Θάνος Κακολύρης, υπεύθυνος των εκδ. Ψυχογιός φιλοτέχνησε με αυτή αυτό το πανέμορφο εξώφυλλο και πραγματικά έδωσε την κατάλληλη μορφή στο βιβλίο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και τον ευχαριστώ γι’ αυτό.
Χρειάστηκε να κάνεις έρευνα για να ολοκληρωθεί το «Λέγε με Ισμαήλ», σε βοήθησε κάποιος στην έρευνά σου;
Χρειάστηκε να διαβάσω αρκετά, να βρω αρχειακό υλικό, να δω ντοκιμαντέρ με μαρτυρίες ανθρώπων που είτε οι ίδιοι είτε οι συγγενείς τους είχαν ζήσει τα ιστορικά γεγονότα. Εξαιρετική η δουλειά του Θωμά Σίδερη πάνω σ’ αυτό. Επίσης, σημαντικός βοηθός υπήρξε ο κ. Άρης Τσοκώνας, συγγραφέας, μεταφραστής και καθηγητής στο Ζωγράφειο Λύκειο με τον οποίο συνομίλησα και έτσι μπόρεσα να δω μέσα από τα δικά του μάτια την Πόλη. Διάβασα όμως και αρκετά βιβλία, ανάμεσα στα οποία το εξαιρετικό ’55 του Θωμά Κοροβίνη, το Πέρα των Ελλήνων της Ιώς Τσοκώνα αλλά και το περίφημο Ιστανμπούλ του Ορχάν Παμούκ που μου έδινε την τουρκική ματιά αυτής της πόλης με τον καλύτερο τρόπο.
Ισίδωρος και Ισμαήλ, δυο υπέροχοι χαρακτήρες που έχουν πολλά κοινά. Αλήθεια, τι μπορεί να χωρίζει τους λαούς εκτός από τη θρησκεία, τη γλώσσα και την αμάθεια; Και γιατί να βάζουμε εμπόδιο στη φιλία των λαών τις θρησκείες;
Αυτό που κυρίως χωρίζει τους λαούς, εν προκειμένω Έλληνες και Τούρκους, είναι και η αμάθεια, όπως πολύ σωστά αναφέρεις, αλλά και οι διπλωματικές και πολιτικές αποφάσεις των ηγετών αυτού του κόσμου. Ο θρησκευτικός φανατισμός και οι ιδεολογικές προκαταλήψεις. Τα ιστορικά και κοινωνικά στερεότυπα. Όταν έγραφα τις ΑΓΡΙΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ και διάβαζα, θέλοντας να περιγράψω τι γινόταν στην Τουρκία όταν στα παράλιά της έφταναν Έλληνες πρόσφυγες με το καΐκι του Μιλτιάδη Χούμα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, είδα ότι οι Τούρκοι μάς βοήθησαν. Χαρακτηριστικά οι πηγές αναφέρουν ότι όπου γύριζες το μάτι σου στον Τσεσμέ έβλεπες Έλληνες πρόσφυγες, οι οποίοι έβρισκαν καταφύγιο στα γειτονικά παράλια και βοήθεια από τους ντόπιους, φεύγοντας από τη Χίο και τη Σάμο για να σωθούν. Αυτό είναι ένα γεγονός που σε κανένα σχολικό βιβλίο δε θα το βρει κανείς. Έτσι αποφάσισα να γράψω αυτό το βιβλίο πέρα από τα στερεότυπα «ο καλός Έλληνας, ο κακός Τούρκος», προσπαθώντας να αναδείξω ότι η φιλία των δύο αυτών λαών είναι εξαιρετικά σημαντική.
Η γυναίκα αντικείμενο, η γυναίκα δούλα στον αφέντη της που δεν έχει δικαίωμα να σηκώσει ανάστημα. Η γυναίκα που είναι ανίκανη να φέρει γιο. Η άγνοια, η θρησκεία, οι προκαταλήψεις. Δε διαφέρουμε σε πολλά, αφού έχουμε ζήσει και στη χώρα μας παρόμοιες αιτίες γυναικοκτονιών. Ήθελες να περάσεις ένα τέτοιο μήνυμα στο βιβλίο σου;
Οι έμφυλες διακρίσεις κατά των γυναικών είναι ένα θέμα που πάντα με απασχολεί, γι’ αυτό άλλωστε είχα γράψει και ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΗΤΑΝ Η ΖΑΧΑΡΗ πριν από μερικά χρόνια. Όπως, πολύ σωστά, αναφέρεις οι αιτίες για τις γυναικοκτονίες που σημειώνονται και στις μέρες μας είναι πολλές και έχουν να κάνουν με τη θέση της γυναίκας. Στο μυθιστόρημα αυτό βρήκα την ευκαιρία να τονίσω τις συμπεριφορές εκείνες και τις νοοτροπίες που όριζαν τη μοίρα των γυναικών. Η εγκιβωτισμένη ιστορία της Ασλίβ που τολμά να αλλάξει το πεπρωμένο της και να καθορίσει το μέλλον της, έστω και σε τόσο αντίξοες συνθήκες, θα έλεγα ότι είναι ένας φόρος τιμής σε όλες εκείνες τις γυναίκες που κακοποιήθηκαν, βασανίστηκαν και εν τέλει, κάποιες από αυτές, δολοφονήθηκαν όλα αυτά τα χρόνια.
Πώς χωρά η Κύπρος στο μυθιστόρημα;
Η Κύπρος είναι αγαπημένος μου τόπος και εισχωρεί στο μυθιστόρημα με δύο τρόπους. Αφενός επειδή η αντίδραση που κορυφώθηκε στο περίφημο Πογκρόμ εκείνο τον Σεπτέμβρη του 1955 από τη μεριά των Τούρκων σχετίζεται άμεσα με τον αγώνα για ανεξαρτησία της Κύπρου εκείνη την εποχή —χαρακτηριστικά οι Ρωμιοί της Πόλης λένε ότι το Κυπριακό ήταν πάντα ένας εφιάλτης τους— και αφετέρου, εντελώς συμπτωματικά, το μυθιστόρημα άρχισε να γράφεται στη Λεμεσό το 2019, οπότε, ναι η Κύπρος έχει μεγάλη σημασία για τη δημιουργία αυτού του βιβλίου.
Στη σελίδα 279 γράφεις: «Και προσοχή μοναχά μην αλυσοδεθείς μοναχή σου στα δικά του σχέδια. Μη και δεν το καταλάβεις. Κι από όλες τις χειροπέδες κείνες που πονούν περισσότερο είναι αυτές που τις κλείδωσε μονάχη της η ψυχή σου. Αυτές δεν σπάνε εύκολα». Αλυσίδες δεν υπάρχουν στο μυαλό; Όλα από εκεί δεν ξεκινούν;
Ακριβώς αυτό ήθελα να πω με τις φράσεις που σημειώνεις από το μυθιστόρημα «Λέγε με Ισμαήλ». Οι περιορισμοί που επιβάλλουμε οι ίδιοι στον εαυτό μας είναι αλυσίδες που κρατούν σφιχτά την ψυχή και δύσκολα σπάνε. Αν κάτι πρέπει να αλλάξουμε είναι ακριβώς αυτό. Να θρυμματίσουμε τους προσωπικούς μας φόβους, τους ενδοιασμούς, τους δισταγμούς μας και να αντιμετωπίσουμε τη ζωή πιο ελεύθερα.
Γιατί ο Μόμπι Ντικ έγινε η αρχή της έμπνευσης γι’ αυτό το βιβλίο;
Όταν άρχισα να γράφω το «Λέγε με Ισμαήλ» διαπίστωσα ότι περιγράφει μια μεγάλη περιπέτεια της ζωής, την περιπέτεια της πορείας δυο λαών στο ιστορικό γίγνεσθαι του εικοστού αιώνα. Ασυναίσθητα, στο μυαλό μου άρχισε ένα διακειμενικό παιχνίδι ανάμεσα στον δικό μου Ισμαήλ και τον Ισμαήλ του εμβληματικού έργου του Χέρμαν Μέλβιλ, Μόμπι Ντικ. Πολύ σύντομα αποφάσισα ότι ο τίτλος του δικού μου βιβλίου δεν μπορεί να είναι άλλος από την πρώτη φράση αυτού του τόσο σημαντικού βιβλίου της παγκόσμιας λογοτεχνίας που επίσης περιγράφει με μοναδικό τρόπο τη μεγάλη περιπέτεια της ζωής.
«Χωρίς την ελευθερία έκφρασης, δεν μπορεί να υπάρξει ουσιαστική λογοτεχνία. Χωρίς τη λογοτεχνία, δεν μπορεί να υπάρξει ουσιαστική ελευθερία έκφρασης». Μίλησε μας για το Pen Greece μια και είσαι η Γ. Γραμματέας του και ποια είναι τα σχέδια, αν έχουν αποφασιστεί για το 2023.
Τo PEN Greece – Πανελλήνιο Λογοτεχνικό Σωματείο και Φίλων της Λογοτεχνίας PEN Ελλάδος (μη κερδοσκοπικό σωματείο) είναι το επίσημο παράρτημα του PEN International στην Ελλάδα, ενός παγκόσμιου οργανισμού που ιδρύθηκε το 1921 και είναι ένας από τους μεγαλύτερους διεθνείς οργανισμούς στον χώρο της προώθησης της λογοτεχνίας και της προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης. Μεταξύ των μελών του βρίσκονται (ή έχουν βρεθεί κατά καιρούς) μεγάλα ονόματα της λογοτεχνίας και της διανόησης – από τον Τζέιμς Μπόλντουιν, τη Μάργκαρετ Άτγουντ, την Τόνι Μόρισον, τον Φίλιπ Ροθ, τον Τζον Στάινμπεκ, τον Τόμας Μαν και τον Χάινριχ Μπελ, μέχρι τον Τζόζεφ Κόνραντ, τον Άρθουρ Μίλερ, τον Νόρμαν Μέιλερ, τη Σούζαν Σόνταγκ και τον Ντον Ντελίλο. Δραστηριοποιείται σε 100 χώρες με περισσότερα από 140 εθνικά κέντρα.
Στην Ελλάδα το PEN Greece ιδρύθηκε επισήμως το 2021. Η πρώτη μας δράση επικεντρώθηκε στη λογοτεχνία τιμώντας το Ιστορικό έτος για τον Ελληνισμό 1922 με διαγωνισμό και μετάφραση ανθολογίας, η οποία μάλιστα παρουσιάστηκε στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου Φρανκφούρτης και το 2023 θα επικεντρωθούμε και στην ελευθερία της έκφρασης. Στο πλαίσιο αυτό τιμήσαμε ήδη τα 50 χρόνια από την εξέγερση του Πολυτεχνείου που ολοκληρώνονται φέτος με την έκδοση ετήσιου ημερολογίου του σωματείου αφιερωμένο στην ιστορική αυτή εξέγερση.
Το Εγώ δυστυχώς στις μέρες μας έχει κυριαρχήσει ιδιαίτερα στα χρόνια της πανδημίας. Έχουν χαθεί οι αξίες και τα ιδανικά και ο εθνικισμός όλο και απλώνεται. Αυτό έχει επίπτωση και στους συγγραφείς που κυνηγιούνται σε κάποιες χώρες, Φυλακίζονται ακόμη και δολοφονούνται γιατί υπερασπίζονται την ελευθερία της έκφρασης. Το PEN International αλλά και τα παραρτήματα του σ’ όλον τον κόσμο αγωνίζονται για την απελευθέρωσή τους. Πιστεύεις πως αν όλοι οι συγγραφείς γίνουν μια γροθιά γύρω από αυτό, θα τα καταφέρουμε ν’ αλλάξουμε τον κόσμο;
Πιστεύω πως πρέπει όλοι να αγωνιστούμε για να αλλάξει αυτός ο κόσμος υπερβαίνοντας την ατομική σκέψη και προχωρώντας σε ένα πιο συλλογικό επίπεδο. Έχουμε πολλά παραδείγματα που το PEN International βοήθησε συγγραφείς, οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί για τις απόψεις τους, να αποφυλακιστούν, μέσω διεθνών εκστρατειών. Το έργο του διεθνούς οργανισμού όλα αυτά τα χρόνια είναι αξιέπαινο. Στη χώρα μας κινητοποιήθηκε στην περίπτωση του δικού μας μεγάλου συνθέτη, του Μίκη Θεοδωράκη, όταν ήταν κρατούμενος επί χούντας.Η αντίσταση στα απολυταρχικά καθεστώτα είναι αναγκαία από όλους μας. Και η λογοτεχνία έχει μια κοινωνική διάσταση. Με μοναδικό όπλο στη φαρέτρα μας τις λέξεις μπορούμε να ευαισθητοποιήσουμε ειδικότερα τη νέα γενιά για τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Αυτή θα είναι η «γροθιά» αν με ρωτάς. Και θα βοηθήσει τη νέα γενιά να μην είναι απαθής. Γιατί πάνω από όλα η ελευθερία της έκφρασης απειλείται από τον εφησυχασμό και την απάθεια. Και αυτά οδηγούν στην ανελευθερία, όπως από το 1958 επέμενε να φωνάζει ο Αντώνης Σαμαράκης.
Ποια είναι η γνώμη σου για το Bookia, όσον αφορά την προβολή των συγγραφέων και των έργων τους;
Το Bookia μάς ξάφνιασε όταν δημιουργήθηκε. Ήταν μια πλατφόρμα που έλειπε στον χώρο της λογοτεχνίας και η δημιουργία του μάς έκανε να δούμε το βιβλίο στον διαδικτυακό χώρο εντελώς διαφορετικά για πρώτη φορά. Αργότερα, όταν γνωρίσαμε τον Παναγιώτη και την Πόπη αλλά και τα παιδιά τους, τους ανθρώπους δηλαδή πίσω από τη λέξη Bookia, γνωρίσαμε φίλους και συνοδοιπόρους σε έναν χώρο ιδιαιτέρως ανταγωνιστικό και το εκτιμήσαμε ακόμα περισσότερο.
Έχεις αρχίσει κάτι καινούργιο ή είναι πολύ νωρίς ακόμη;
Είναι πολύ νωρίς. Έχω στο μυαλό μου μια ιδέα αλλά θα χρειαστεί επίσης να γίνει έρευνα προτού την υλοποιήσω και απαιτείται χρόνος γι’ αυτό. Άλλωστε, είμαι της άποψης ότι τα βιβλία χρειάζονται χρόνο για να φτάσουν στον αναγνώστη και θέλω να αφήσω το περιθώριο στο ΛΕΓΕ ΜΕ ΙΣΜΑΗΛ να έχει τη δική του ζωή.
Καλοτάξιδο να είναι το βιβλίο σου Τέσυ Μπάιλα και εύχομαι ο Ισμαήλ, ο Ισίδωρος η Γιασεμώ, η Ασίν, η Αλβίλ, να αφήσουν το αποτύπωμα τους στην ψυχή και το νου των αναγνωστών. Ίσως, το λιθαράκι αυτό βοηθήσει να αλλάξει τον κόσμο και να τον κάνει ομορφότερο.
Ευχαριστώ πολύ!